КҮРГӘНДӘРЕ - ТОМ-ТОМ КИТАПЛЫҠ

Яңы Монасип ауылында бер теремек кенә бабай йәшәй. Донъяһы бөтөн, үҙе йор һүҙле, бошонмаҫ кеше. Балалары башлы-күҙле булып үҙ донъялары менән мәж килһәләр, бабайыбыҙ ейән-ейәнсәрҙәренең килеп хәл белеп китеүҙәренә һөйөнөп, Аллаһ бирһә, 100 йәшкә тиклем йәшәргә тырышам әле, тип үҙенең хәтирәләре менән уртаҡлашты. «Үткән тормош юлын китап итеп яҙһаң, һәр беребеҙҙең әллә нисә китабы булыр ине», - тип башланы ул һүҙен.

- Мин 1932 йылдың 15 ғинуарында тыуғанмын. Малай саҡта тилбер, үтә шаян булдым. Шуҡлығым арҡаһында эш боҙа торғайным, ләкин ваҡытында йүнәтә лә инем. Атайҙы хәтерләмәйем, уны ағас баҫып үлтергән икән. Әсәй эргәһендә ике апайым менән етем ҡалғанбыҙ.
Малайҙар һуғышып илап ҡайтһалар, әсәләре ирешеүҙән ҡурҡып, малайҙарына: “Хәмит илатты, тип әйтегеҙ”, - тип ошаҡлаталар икән. Ә әсәй сыбыҡ менән минең һырт буйынан башлап ҡабырғаларҙы һанай башлай.

... Күп тә үтмәй һуғыш башланып китте. 1942 йылда ауылда ир-егеттәр ҡалманы, барыһы ла һуғышҡа китеп бөттөләр. Өйөр айғырҙарын тайҙар менән бер-береһенең ҡойроҡтарына бәйләп алып китеп бөттөләр. Бөтә эш ҡатын-ҡыҙҙар, малайҙар һәм дә үгеҙҙәргә ҡалды. Ниңәлер һуғышҡа алып китмәгән аттар бер-бер артлы ятып үлделәр. Сталиндың: “Мин эшләйем, минең йәштәгеләр эшләргә тейеш!” - тигән фарманы менән оло йәштәгеләрҙе Белореттағы заводҡа эшкә алып киттеләр. Ауылда 3 бабай ғына тороп ҡалды. Ауылда 30 ғына өй. Етмәһә, 1942 йылда аслыҡ башланып китте. Сәсеүгә игенде Баймаҡ районының Ҡаҡтуғай тигән ауылынан ҡатын-ҡыҙҙар 16-шар килограмм тоҡ менән йөкләп килтерҙеләр. 1943 йылдың яҙында малайҙарға йәш үгеҙҙәрҙе өйрәтергә ҡуштылар. Миңә бер ҡара үгеҙ эләкте. Ҡар иреп бөтөү менән оло үгеҙҙәр менән ер һөрә башланыҡ. Тутыя тигән апай һабан тотҡаһын тота, мин үгеҙҙе етәкләйем, ә Әхәт тигән малай (мәрхүм) арттан ҡыуа. Ерҙе һөрөп бөткәс, әлеге үҙебеҙ өйрәткән үгеҙҙәр менән ерҙе тырматабыҙ. Мөжәүир тигән бабай игенде ҡул менән сәсә. Баҫыу эштәренән һуң ҡыяр сәсеү өсөн түтәл яһайҙар, ә беҙ, малайҙар, тиреҫ ташыйбыҙ. Иген сығыу менән ҡыйын йолҡор кәрәк. Иң үҙәккә үткәне - энәһенән сәнселә-сәнселә билсән йолҡоу. Ҡыярға ҡойоу өсөн ағас кәритәгә һыу ташыйбыҙ, ҡатындар көйәнтәләп ташыйҙар. Өлгөргән ҡыярҙы район үҙәгенә алып баралар, унан Белореттыҡылар килеп алалар ине.

Йәй көндәре һәр өйгә 10-ар арҡан ишергә план бирәләр ине. Әсәй ишә, ә мин йүкә һыҙырып килтерәм. Днепр йылғаһын кискәндә беҙҙең арҡандарҙы кәшмәк эшләү өсөн тотонғандар икән. 2019 йылдың 15 мартында бер һуғыш ветераны телевизорҙан һөйләп торҙо:

-Ауыл эшсәндәренең ишкән арҡандары Днепрҙы сыҡҡан саҡта беҙгә ҙур ярҙам булды. Ауыл халҡына рәхмәтемде белдерәм, - тине.

Бесән ваҡыты еткәс, ауыл бисәләре күбә күбәләй, беҙ тырма менән өйөрөмгә йыябыҙ. Ураҡ ваҡытында әсәйҙәр урып баралар, көлтә бәйләйҙәр, ә беҙ, малайҙар, һынған башаҡтарҙы йыйып көлтә араһына һалып барабыҙ. Район үҙәгенән килгән уполномоченныйҙар ҡарап, тикшереп кенә торалар. Ураҡ бөткәс, бер бабай ҙур арба менән көлтәләрҙе ташып әүенгә һала, ә малайҙар биреп торабыҙ. Шунан молотилка менән һуға башлаһалар, көлтәләрҙе молотилка янына ташыйбыҙ.
Уҡыу ҡайҙа? Кеше етешмәгәс, беҙҙе лә эшкә ҡуштылар. Кис эштән ҡайтҡанда эш хаҡына 250-шәр грамм иген биреп ҡайтара торғайнылар. 1943-1944 йылдарҙа ла шул эштәр башҡарылып торҙо. 1945 йылда яҙғы баҫыу эштәренән һуң 9 май көнө беҙҙе мәктәпкә йыйып бер ағай: “ Ура, беҙ еңдек! - тип хәбәр итте. Мул ғына итеп аш бешергәндәр. Беҙ икеләтә ҡыуанабыҙ - итле аш бит! Гөлнәҙек еңгәм ҙур ғына итле һөйәкте минең һауытҡа һалғайны, теге ағай: “Ни эшләп уға һалаһың?”- тип һораны. Еңгәм: “Ул хәҙер фермала быҙау көтә”, - тип яуап ҡайтарғас, тағы ла өҫтәп аш һалдылар. Мин әлеге һөйәкте тотоп, Аралбайға быҙау көтә сығып киттем. Шунан һуң мин ысынлап эш ҡамыты кейҙем.

Иптәшкә Рәжәп тигән малайҙы бирҙеләр, уның әсәһе төнгө ҡарауылсы булып эшләй ине. Күпмелер ваҡыттан һуң Аралбайҙан Ҡарағошто тигән ергә күсеп киттек. Икебеҙ бер аласыҡта йәшәйбеҙ. Бер заман беҙҙе эре-эре беттәр баҫты. Минең тиретун, Рәжәптең тирүгәһе бетләне. Ҡайын туҙын һыҙырып килтерәбеҙ ҙә теге эре симменталь беттәрҙе һыпырып төшөрәбеҙ. Тегеләрҙе туҙ өҫтөндә бер-береһенә яҡын килтерһәк, айғырҙар кеүек аяҡ өҫтө торалар, үәт ҡыҙыҡ! Рәжәп әсәһе менән ауылға ҡайтып китте лә ҡабат килмәне. Яңғыҙыма көтөргә тура килде. Беҙҙең ферманан тау аша ғына Янһарыларҙың көтөүен Искәндәр ағай көтә ине. Эй, матур итеп йырлай торғайны. Беҙҙең янға йырлай-йырлай килә ине. Хәҙерге мәлдә балалары йәки туғандары бармы икән?

Материалдың тулы выариантын "Таң" гәзитенең 10 июль һанынан уҡығыҙ.