Тарихҡа бай тыуған яҡ

«Башҡортостан» милли паркындағы Ырғыҙлы урмансылығына килһәгеҙ, һеҙ үҙенең тарихи үткәненә алып ҡайтыусы инструктор менән “Тыуған яҡтың боронғолоҡ донъяһына сәйәхәт” тигән археологик ҡомартҡылар – тәбиғәт һәйкәлдәре буйлап ҡыҙыҡлы тематик экскурсияға бара алаһығыҙ. Һеҙҙе унда туҡталҡалар рәүешендә ҡыҙыҡлы тарихи объекттар көтә.

ЭКСКУРСИЯ
Экскурсияның тәүге туҡталҡаһы – “Ҡаялы мәмерйәһе”, унан һуң “Ташморон мәмерйәһе”, артабан – “Ҡотан мәмерйәһе”.
Һуңғы туҡталҡа – “Тыуған яҡты өйрәнеү музейы”. Ул Ырғыҙлы мәктәбе бинаһында урынлашҡан. Экскурсия өс академик сәғәткә иҫәпләнгән, маршруттың оҙонлоғо (ике яҡҡа) – 6 саҡырым.

Экскурсия ваҡытында һеҙ беҙҙең төбәктә бик боронғо замандарҙа тәүтормош кешеләре йәшәгәнен белерһегеҙ. Был турала күп һанлы археологик табылдыҡтар бәйән итә.
Археолог-ғалимдар Көньяҡ Уралда тәүтормош мәҙәниәте үҫешенең ныҡлы нигеҙе булыуын раҫланы. Быға иң төп дәлил – Ырғыҙлынан алыҫ булмаған Шүлгәнташ мәмерйәһенең стеналарындағы палеолит осоро һүрәттәре. Археологик эштәр беҙҙең ауыл эргәһендә лә алып барылған һәм улар һөҙөмтәһендә бер нисә тәүтормош туҡталҡаһы асылған. Был туҡталҡаларҙы тикшереү һөҙөмтәһендә бик боронғо кешеләрҙең тормошо күҙ алдына баҫа – һеҙ үҙ күҙҙәрегеҙ менән тарихтың ҡайҙан баш алғанын күрәсәкһегеҙ, боронғо кешеләрҙең хеҙмәт ҡоралы булған таштарҙы, уларҙың биҙәүес әйберҙәрен тотоп ҡараясаҡһығыҙ!

Экскурсия ҡыҙыҡ ҡына түгел, ул аң-белемде арттырыуға ла булышлыҡ итә. Археологик артефакттарҙы, йәғни кеше ҡулы менән тыуҙырылған байлыҡ – эш ҡорамалдары, керамика боронғо тормошто күҙ алдына баҫтырыуға булышлыҡ итә. Быларҙы һеҙ Ырғыҙлы мәктәбендәге тыуған яҡты өйрәнеү музейында күрә алаһығыҙ.

Алыҫ үткәндәр яҡын булып китә. Боронғо кешеләр ҡулы менән ниндәй матур әйберҙәр ижад ителгәненә шаһит булып, ул әйберҙәрҙең теүәл, ыҡсым, уңайлы икәнлегенә төшөнөрбөҙ. Боронғоларҙың ижад емештәрен күҙәтеп, улар ҙа беҙҙең кеүек мәҙәниәт тыуҙырыусы булған икән, тип ҡуйырбыҙ. Боронғолоҡ беҙҙә йәшәй икән!
Паркка килеүселәр, беҙҙең экскурсияларға рәхим итегеҙ!

ЫРҒЫҘЛЫ
Кемгә тарих ҡыҙыҡ – Ырғыҙлыға килегеҙ! Ауылыбыҙ бәләкәй һәм төпкөлдә булғас, унда иғтибарҙы йәлеп итерлек бер нәмә лә юҡ төҫлө тойолалыр. Әммә был дөрөҫлөккә тап килмәй. Ауыл тарихында, бер тамсы һыуҙа тотош океан сағылғандай, тотош илдең, хатта кешелектең тарихы сағыла.

Ырғыҙлы тарихы тәрәнгә китә. Бында тәүтормош осоронда кешеләр йәшәгән. Беҙҙең тарих мең-мең йылдарҙан ғибарәт!
Беҙҙе һәр яҡтан тарих уратҡан һәм шуға уны яратыу мөһим. Ата-бабаларыбыҙ тарихын өйрәнеп, беҙ бит үҙебеҙҙе таныйбыҙ.
Тарих күҙлегенән ҡарағанда, Ырғыҙлы бик ҡыҙыҡлы урында ултыра. Ошо бәләкәй генә ерҙә палеолит осоронан алып этнографик бөгөнгә тиклем кеше тормошоноң эҙҙәрен табырға була. Беҙ хатта ошо Ырғыҙлы ауылы тирәһендә, беҙҙең аяҡ аҫтында ғына, кешелектең меңәр йыллыҡ тарихы ята, тип әйтә алабыҙ. Бында аҙым һайын – тәүтормош кешеләренең эҙе.

ҠАЯЛЫ МӘМЕРЙӘҺЕ
Шулай итеп, беҙҙең маршруттың тәүге тарихи объекты – 1-се туҡталҡа – Ҡаялы мәмерйәһе.

Ул Ырғыҙлы ауылының көньяҡ- көнсығышында, Ырғыҙлы йылғаһының һул ярында 100-150 метр бейеклектәге тауҙың текә итәгендә урынлашҡан. Тау итәге ҡуйы ҡатнаш урман менән уратып алынған. Мәмерйә ауыҙы йылға кимәленән 50-60 метр бейеклектә урынлашҡан, уның алдында 2,5-2 метр тирәһе тигеҙ урын бар. Мәмерйә горизонталь урынлашҡан, оҙонлоғо 40 метр, уртаса бейеклеге 2 метр, максималь бейеклеге 5 метр. Мәмерйә ауыҙынан 10 метр тирәһе алыҫлыҡта 33 квадрат метр тирәһендәге ҙур булмаған зал бар, уның көмбәҙенең бейеклеге – 5 метр. Урыны-урыны менән мәмерйә эсендә дымлы ерҙәр осрай. Беҙгә уның палеолит осоронда ниндәй булғаны билгеһеҙ, әммә унда йәшәүселәргә йылы һәм уңайлы булғандыр, тип фаразларға урын бар. Археологтар бында усаҡ ҡалдыҡтары, хайуандарҙың һөйәктәрен тапты. Күҙаллауҙарынса, мәмерйә бынан 10-15 мең йыл элек йәшәгән тәүтормош кешеләренең ваҡытлыса килеп-китеү урыны булған.

ТАШМОРОН МӘМЕРЙӘҺЕ
Икенсе археологик ҡомартҡы – Ташморон мәмерйәһе. Ул Ырғыҙлы йылғаһының уң яҡ ярында, Ташморон тауы итәгендә, ярҙан - 15 метр һәм Ырғыҙлы ауылынан көньяҡта 0,4 саҡырым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул да бик матур. Эргәлә генә көмөш һыулы Ырғыҙлы йылғаһы аға, эргәләге уның Ағиҙелгә ҡойған тамағындағы тигеҙлекте тауҙар ҡулсаһы уратҡан.

Ташморон мәмерйәһенең оҙонлоғо 12 метр, тәрәнлеге 5 метр, иң бейек урыны 3,5 метр, өсмөйөш формаһында. Ауыҙы көньяҡҡа ҡарап тора, шуға эсе ҡоро, яҡты. Был мәмерйә беҙҙең өсөн бик ҡыҙыҡлы тәбиғәт ҡомартҡыһы. Археологтар унда кешеләр даими йәшәмәгән, ниндәйҙер ваҡытҡа ғына килеп, эштәре менән булған да, кире киткән, тип фаразлай. Иң тәүге табылдыҡтар энеолит эпохаһына ҡарай. Айыуҙарҙың яндырылған баш һөйәктәре нәҡ ошо боронғо ваҡытҡа (5 мең йыл әүәл) ҡарай ҙа инде.

Күп ерҙәрҙә тәүтормош кешеләренең айыуға табынғаны билдәле – ошо януарға бағышлап ниндәйҙер йолалар атҡарғандар. Ташморон мәмерйәһендәге айыу баштарының һөйәктәре күп булыуы шул осор кешеләрҙең тотем януарына табыныуына дәлил.

Бронза дәүерендә, йәғни 3 мең йыл әүәл, бында “бура мәҙәниәте”нә ҡараған кешеләр йәшәгән, тигән фараз бар. Улар боронғо иран телендә һөйләшкән һәм бик шәп металлургтар (зәргәрҙәр, зәрҡәндәр, йәғни тимерҙән әйбер эшләү оҫталары) булған. Уларҙан бында бронза беҙҙәр, бысаҡ, ҙур ғына ҡармаҡ ҡалған. Шуны әйтеп китер кәрәк – бронза табылдыҡтар һирәк осрай торған күренеш. Боронғо кешеләр өсөн металл ҡорал-ҡорамалдар ысын мәғәнәһендә байлыҡ булып иҫәпләнгән, сөнки баҡыр менән аҡ ҡурғашты табыр, унан кәрәкле нәмәне эшләр кәрәк булған. Был эштәр өсөн һәптеюҡ ваҡыт һәм көс талап ителгән. Шуға кешеләр бронза ҡоралдарын күҙ ҡараһылай күреп һаҡлаған. Ташморонда бронза әйберҙәр табылыу – археологтарҙың ҙур табышы.

Бронза быуатынан күп йөҙ йыллыҡтар үткәс, Көньяҡ Уралды сарматтар төйәк итә. Был билдәле, яугир ҡәбилә Башҡортостан биләмәһендә иртә тимер эпохаһында йәшәй. Ана шул сарматтар ҙа бында була. Быға дәлил - Ташморон мәмерйәһендәге балсыҡ һауыт-һаба. Улар тау-таш араһында нимә эҙләп йөрөгән? Бында ниңә килгән һуң?
Билдәле бит – Шүлгән-Таш – күп меңъйыллыҡтар осоронда культ үҙәге, йәғни мәжүси йолалар үтәү һәм табыныу урыны булып тора.
Һорау асыҡ ҡала...

ҠОТАН МӘМЕРЙӘҺЕ
Өсөнсө туҡталҡа – Ҡотан мәмерйәһе. (уның тураһында “Таң” гәзитенең үткән һандарында баҫылып сыҡты).

ТЫУҒАН ЯҠТЫ ӨЙРӘНЕҮ МУЗЕЙЫ
Дүртенсе туҡталҡа - “Тыуған яҡты өйрәнеү музейы”. Ул Ырғыҙлы мәктәбендә урынлашҡан һәм 1999 йылдан алып эшләй. Был музей бик шәп һәм экспонаттарға, тарихҡа бай. Ауылдың тарихын, тормошон, географияһын сағылдырыусы 12 бүлек зауыҡ менән йыһазландырылған.

Иң ҡыҙыҡлы һәм ҡиммәтле бүлек археологияға арналған. Бындағы күп экспонаттар – Ташморон мәмерйәһенән. Бына һөңгө башағы. Ул кремнийҙан эшләнгән. Тәүтормош һунарсыларының оҫталығы иҫте китәрә – башаҡтың ян-яҡтары тип-тигеҙ һәм теүәл, геометрик яҡтан дөп-дөрөҫ. Күренеүенсә, кремнийҙы эшкәртеү юғары кимәлдә булған. Шулай уҡ һөйәктән эшләнгән ҡоралдар ҙа бик тәфсилләп, оҫта ҡулдары менән эшләнгән – һөйәк ҡармаҡ һәм гарбун ошоға дәлил.

Туҡталҡа бронза дәүеренә ҡараһа ла, бронза ҡоралдар әле таш һәм һөйәк ҡоралдарҙы бөтөнләйе менән ҡыҫырыҡлап сығара алмаған. Быға сәбәпсе, моғайын, таштың эшлекле сифатының бәғзе саҡ бронзаныҡынан юғары булыуындалыр. Тағы: ҡорал эшләп алырлыҡ таш һәр ерҙә булған, ә бронза яһай торған баҡыр менән аҡ ҡурғашты табыу еңелдән булмаған.

Һеҙ беҙҙең ауыл тарихының ҡайһы бер һәм нығыраҡ өйрәнелгән биттәре менән генә таныштығыҙ һәм ауылыбыҙ тарихы бик бай һәм тәрән, ҡабатланмаҫ икәненә инандығыҙ.

Үҙемдең бәйәнде урындағы шағир һәм крайҙы өйрәнеүсе Симонов Валерий Ефимовичтың шиғыры менән тамамлағы килә:
“Алыҫ диңгеҙҙәрҙә
булдым –
Ете ят ерҙәр күрҙем.
Тыуған илдән матуры юҡ –
Ошо хаҡталыр һүҙем.
Бында – тауҙар
шундай мәғрүр –
Юҡ бит донъяла тиңдәр!
Кәбәнташтағы ал таңдар,
Ҡыуаламаттағы мәлдәр...
Бормаланып ағып ятҡан
Ырғыҙлым – үҙе тылсым!
Ундай йылғалар юҡ бүтән –
Бәйәнем минең ысын!